Continue reading Беларусь у расейскім інфармацыйным полі: прэзэнтацыя Сакратара Інфармацыі Рады БНР →

9 снежня 1917 г. паміж Савецкай Расіяй і Германіяй пачаліся мірныя перагаворы. Занепакоены тым, што ўзнікла рэальная небяспека падзелу роднага края, выканкам Усебеларускага з’езда накіраваў у Брэст-Літоўск сваіх прадстаўнікоў. Дэлегацыя на чале з А. Цвікевічам, нягледзячы на шматлікія перашкоды і адсутнасць афіцыйнага статуса, здолела данесці да ведама ўдзельнікаў канферэнцыі, што яна выступае ад імя беларускага народа і адстоўвае цэласнасць і непадзельнасць яго тэрыторыі, неабходнасць нацыянальнага самавызначэння. Але мірныя перагаворы па віне Л. Троцкага былі сарваны. Германскае камандаванне аддало загад сваім войскам пачаць 18 лютага 1918 г. наступленне, што рэзка абвастрыла сітуацыю на Заходнім фронце. Дзейнічаючы сумесна з часцямі 1-га польскага корпуса, германскія войскі хутка набліжаліся да Гомеля і Мінска. У такіх умовах кіраўніцтва Аблвыканкамзаха і СНК Заходняй вобласці, якія раней не аднойчы заяўлялі аб сваім імкненні застацца ў горадзе і арганізаваць абарону, вымушаны былі спешна эвакуіравацца. У ноч на 19 лютага з Мінска ў Смаленск выехалі партыйныя і савецкія ўстановы, штаб Заходняга фронту.

Пасля адыходу бальшавікоў выканкам Усебеларускага з’езда вырашыў узяць уладу ў свае рукі. 21 лютага 1918 г. ён звярнуўся да народаў Беларусі з першай устаўнай граматай, у якой абвясціў сябе часовай уладай. Мы павінны ўзяць свой лёс у свае ўласныя рукі”, — падкрэслівалася ў грамаце. Беларускі народ павінен ажыццявіць сваё неад’емнае права на поўнае самавызначэнне, а нацыянальныя меншасці — на нацыянальна-персанальную аўтаномію. Планавалася, што права нацый павінна вырашацца праз скліканне на дэмакратычных пачатках устаноўчага сейма, а да яго адкрыцця функцыі ўлады ўскладаліся на створаны Выканкамам Народны Сакратарыят Беларусі. Гэта быў першы беларускі ўрад, старшынёй і сакратаром міжнародных спраў якога быў прызначаны адзін з лідэраў БСГ Я.Варонка. Акрамя яго ў склад урада ўвайшлі П.Крачэўскі, А.Смоліч, П.Бадунова, А.Карач, Т.Грыб, К.Езавітаў, У.Макрэеў, І.Серада, Я.Бялевіч, В.Рэдзько, Г.Белкінд, П.Злобін, Л.Заяц (усяго 14 сакратароў), якія прадстаўлялі БСГ, сацыялістаў-рэвалюцыянераў і яўрэйскія сацыялістычныя арганізацыі.

Дзейнасць Народнага Сакратарыята праходзіла ў складаных умовах. У Мінск увайшлі нямецкія войскі, дзе яны нечакана “сутыкнуліся” з палітычным цэнтрам, які называў сябе беларускім урадам. Асновай сваёй палітыкі Германія лічыла мірны дагавор толькі з РСФСР і разглядала Беларусь як частку акупіраванай расійскай тэрыторыі. 25 лютага 1918 г. нямецкія салдаты занялі будынак Народнага Сакратарыята, знялі з яго нацыянальны сцяг, у памяшканні зрабілі вобыск і захапілі касу. Неўзабаве пасля інцыдэнту акупацыйным уладам быў адасланы мемарандум. Пасля наведвання беларускімі прадстаўнікамі нямецкага каменданта капітана фон Пільца непаразуменне было вырашана. Аднак рэальнай улады Народны Сакратарыят не атрымаў і працягваў сваё існаванне толькі фармальна. 9 сакавіка 1918 г. адбылося пашыранае пасяджэнне Выканкама Усебеларускага з’езда, на якім была прынята другая ўстаўная грамата да народаў Беларусі. У межах рассялення і колькаснай перавагі яе насельніцтва Беларусь была абвешчана Народнай Рэспублікай — БНР. Выканкам быў перайменаваны ў Раду, прэзідыўм якой узначаліў І.Серада. Да склікання ўстаноўчага сейма яна аб’яўлялася заканадаўчай уладай, а Народны Сакратарыят, які назначаўся Радай, стаў выканаўчым органам і падпарадкоўваўся ёй. Граматай дэклараваліся дэмакратычныя правы і свабоды, адмянялася права прыватнай уласнасці на зямлю, устанаўліваўся 8-гадзінны рабочы дзень.

Друтая ўсгаўная грамата фактычна з’яўлялася пашыраным варыянтам першай і вызначала асноўныя прынцыпы нацыянальна-дзяржаўнага будаўніцтва на Беларусі. 3 імі пагадзіліся нават меншавікі і эсэры, якія раней ігнаравалі саму ідэю беларускай дзяржаўнасці. Адбылося іх прымірэнне з беларускімі палітычнымі партыямі, перш за ўсё з БСГ. Пачала выпрацоўвацца агульная тактыка ў нацыянальным пытанні, на падастве якой складваўся палітычны блок. Прадстаўнікі расійскіх сацыялістычных партый увайшлі ў Раду. 18 сакавіка 1918 г. Рада Усебеларускага з’езда абвясціла сяое Радай БНР і папоўніла свой склад. Агульная колькасць яе членаў была даведзена да 71 чалавека. У яе ўвайшлі прадстаўнікі палітычных партый і аб’яднанняў, земстваў і гарадоў, нацыянальных меншасцяў, якія жылі на Беларусі. У Прэзідыўм Рады былі абраны І.Серада, Я.Варонка і К.Езавітаў.

3 сакавіка 1918 г. паміж Савецкай Расіяй і Германіяй быў падпісаны мірны дагавор, па якім землі, што ляжалі на захад ад лініі Рыга — Дзвінск — Свянцяны — Ліда — Пружаны і належалі раней Расіі, перадаваліся Германіі і Аўстра-Венгрыі. Іх лёс павінен быў вырашацца ў адпаведнасці з пажаданнямі насельніцтва. Усходняя частка захопленых Германіяй беларускіх зямель да заканчэння вайны заставалася пад акупацыяй. Гэта яшчэ болын узмацніла незалежніцкія тэндэнцыі ў радах беларускага нацыянальнага руху, бо бальшавікі парушылі дадзенае абяцанне, што лёс Беларусі не будзе вырашацца без удзелу яе прадстаўнікоў.

У склад Рады былі кааптаваны прадстаўнікі Віленскай беларускай рады, якія прапанавалі абвясціць незалежнасць БНР. Прапанова спачатку была разгледжана фракцыяй БСГ у Радзе БНР, затым на пленарным пасяджэнні. Пасля доўгіх спрэчак паміж прыхільнікамі незалежнасці і аўтаноміі Беларусі ў складзе РСФСР 25 сакавіка 1918 г. была прынята трэцяя ўстаўная грамата, якой абвяшчалася незалежнасць Беларускай Народнай Рэспублікі. У дапаўненне да папярэдніх актаў тут указвалася, што БНР павінна ўключыць усе землі, дзе жыў і меў лічбавую перавагу беларускі народ. Згодна з этнаграфічнай картай, якую склаў акадэмік Я.Карскі, сюды ўключаліся Магілёўшчына, беларускія часткі Міншчыны, Віцебшчыны, Віленшчыны, Гродзеншчыны, Смаленшчыны, Чарнігаўшчыны і іншых губерняў. У фамаце падкрэслівалася, што страцілі сілу ўсе старыя дзяржаўныя сувязі і Брэсцкі мірны дагавор. Рада БНР павінна была ўвайсці ў адносіны з зацікаўленымі бакамі і самастойна падпісаць мірнае пагадненне, маючы на ўвазе захаванне цэласнасці і непадзельнасці беларускіх зямель.

Акт аб незалежнасці адлюстраваў надзеі на прызнанне БНР суседнімі краінамі. Аднак гэты крок спачатку не атрымаў падтрымкі. Украіна і Латвія мелі прэтэнзіі на беларускія тэрыторыі. У Расіі адразу пачаліся акцыі пратэсту супраць абвяшчэння БНР, 6о яна лічыла Беларусь неад’емнай часткай сваёй тэрыторыі. Дзяржавы Антанты і ЗША ва ўмовах вайны з Германіяй і грамадзянскай вайны ў Расіі таксама не праявілі зацікаўленасці да БНР. Праціўнікамі беларускай дзяржаўнасці з’яўляліся польскія і рускія арганізацыі на Беларусі, яўрэйскія колы, якія арыентаваліся на мову і культуру вялікіх народаў і мелі эканамічныя інтарэсы за яе межамі. Што ж тычыцца Германіі, то яе канцлер у адказ на ноту Народнага Сакратарыята паведаміў, што Берлін трактуе Беларусь як частку Савецкай Расіі і, паводле Брэсцкага пагаднення, не мае права без згоды ленінскага ўрада прызнаць новаўтвораную дзяржаву.

Пад пагрозай зброі нямецкія акупацыйныя ўлады разагналі Раду і Народны Сакратарыят, а ў пачатку красавіка забаранілі іх дзейнасць.

У сувязі са склаўшыміся абставінамі Рада і Сакратарыят пайшлі на збліжэнне з дзеячамі Мінскага беларускага прадстаўніцтва Р.Скірмунтам і П.Алексюком, якія выступалі супраць сацыяльных пераўтварэнняў, за больш цеснае супрацоўніцтва з Германіяй. Яны былі кааптаваны ў склад Рады БНР, а 25 красавіка 1918 г. пад іх націскам прымаецца рашэнне накіраваць тэлеграму кайзеру Вільгельму II, у якой выказваецца падзяка за вызваленне Беларусі ад бальшавіцкага прыгнёту і анархіі. Члены Рады заявілі, што будучыню сваёй краіны яны бачаць толькі пад апекай германскай дзяржавы.

Але адказу не было, не далі вынікаў і іншыя намаганні ў гэтай справе. Як затым высветлілася, гэта быў памылковы крок, які выклікаў востры палітычны крызіс і прывёў да расколу БСГ і Раду БНР. Беларуская сацыялістычная грамада раскалолася на тры часткі: Беларускую партыю сацыялістаў-рэвалюцыянераў, Беларускую сацыял-дэмакратычную партыю і Беларускую партыю сацыялістаў-федэралістаў. Раду БНР пакінулі сацыялісты-рэвалюцыянеры, меншавікі, яўрэйскія сацыялісты, частка членаў БСГ. Пачаў распадацца Народны Сакратарыят. Пад уплывам абставін Рада пачала эвалюцыяніраваць у кааліцыйны орган, дзе перавагу атрымалі кансерватары на чале з Р.Скірмунтам. Яны адмовіліся ад аграрнай праграмы, якая была замацавана ў першай устаўнай грамаце, і пачалі кансультацыі з прадстаўнікамі палітычных партый аб фарміраванні новага складу Народнага Сакратарыята. Але місія Скірмунта правалілася і праз два месяцы ініцыятыву па фарміраванні новага ўрада паспрабаваў узяць на сябе І.Серада. Крызіс унутры Рады БНР паглыбляўся і гэтаму садзейнічала ўзмацняючаяся партызанская барацьба народных мас супраць акупантаў. Адначасова палепшыліся яе адносіны з акупацыйнымі ўладамі, якія ў адрозненне ад афіцыйнага Берліна супрацоўнічалі з Радай БНР.

Пры падтрымцы камандуючага 10-й арміяй генерала Эрыха фон Фалькенгайна Рада дабілася згоды на дзейнасць Мінскай гарадской думы, арганізацыю мясцовай улады. Быў выдадзены часовы загад мясцовым беларускім радам, у якім акрэсліваліся прынцыпы выбараў і прыняцця ўлады ад акупантаў у асобных адміністрацыйных галінах. Пры павятовых камендатурах ствараўся інстытут саветнікаў для ўрэгулявання спрэчак паміж акупантамі і насельніцтвам. Пасля таго як у чэрвені 1918 г. урад БНР аб’явіў несапраўднымі дэкрэты Савецкай улады, акупанты перадалі ў кампетэнцыю Народнага Сакратарыята гандаль, прамысловасць, органы апекі, адукацыю і культуру. Паспяхова развівалася дзейнасць Рады БНР на міжнароднай арэне. Па яе ініцыятыве нямецкае вайсковае камандаванне пачало летам 1918 г. перагаворы з Савецкай Расіяй аб аб’яднанні з БНР усходніх раёнаў Беларусі, занятых расійскімі войскамі. 3 гэтай нагоды ў Маскву выязджала беларуская дэлегацыя, але народны камісар замежных спраў РСФСР Г.Чычэрын яе не прыняў. Прадстаўніцтвы БНР з’явіліся на Украіне, у Літве і Савецкай Расіі. Дыпламатычныя місіі былі накіраваны ў Варшаву, Берлін, Берн, Капенгаген. У Кіеве была адкрыта Беларуская гандлёвая палата. Грамадзяне рэспублікі пачалі атрымліваць пашпарты БНР, у тым ліку дыпламатычныя. У красавіку 1918 г. у якасці дзяржаўнага быў зацверджаны бела-чырвона-белы сцяг і герб “Пагоня”.

Найболыных поспехаў БНР дасягнула ў развіцці асветы і культуры. У красавіку 1918 г. Народны Сакратарыят прыняў пастанову аб абвяшчэнні беларускай мовы дзяржаўнай. Усе акты, дакументы і пастановы павінны былі пісацца на ёй. Паводле розных падлікаў было адкрыта ад 150 да 350 беларускіх школ, 13 гімназій; пры народным сакратарыяце асветы створаны бюро па справах распрацоўкі школьных падручнікаў і выдавецтва “Прасвета”, якое займалася іх выданнем. У Мінску пачаў працаваць Беларускі педагагічны інстытут, дзе чыталі лекцыі прафесары Я.Карскі, В.Іваноўскі, У.Ігнатоўскі, Б.Тарашкевіч і інш. У красавіку 1918 г. была заснавана Мінская вышэйшая музычная школа, у тым жа годзе перайменаваная ў Беларускую кансерваторыю. Была створана падрыхтоўчая камісія па адкрыцці Беларускага універсітэта, куды ўвайшлі А.Смоліч, М.Доўнар-Запольскі, Я.Карскі. У Мінску працавалі Беларускі тэатр, Таварыства драмы і камедыі, іншыя культурныя ўсгановы. Пад кантролем Народнага Сакратарыята выходзіла 14 газет і часопісаў на беларускай мове.

Поспехі ў дзяржаўным будаўніцтве БНР былі абмежаваныя, бо германскія ўлады не дазволілі стварыць свае ўзброеныя сілы і паліцыю, адсутнічалі фінансавая сістэма, мясцовыя органы ўлады. Каб неяк умацаваць сваё становішча, 9 кастрычніка 1918 г. Рада БНР прыняла пастанову аб павелічэнні свайго складу да звыш 100 чалавек, а Народны Сакратарыят неўзабаве быў пераўтвораны ў Раду народных міністраў, якую ўзначаліў А.Луцкевіч. Новы ўрад паспрабаваў вырашыць беларускае пытанне з удзелам Савецкай Расіі і ў лістападзе распачаў з ёю перагаворы. Але яны не былі завершаны. У Германіі адбылася лістападаўская (1918 г.) рэвалюцыя, Савецкі ўрад дэнансаваў Брэсцкі дагавор і рушыў Чырвоную Армію на захад. Рада БНР пасля адходу германскіх войскаў аказалася безабароннай. Частка яе членаў заставалася ў Мінску, астатнія выехалі ў Гродна і Вільна.

Нягледзячы на неспрыяльныя ўмовы, першая спроба ўтварэння беларускай дзяржаўнасці мела вялікае гістарычнае значэнне. Абвяшчэнне незалежнасці Беларускай Народнай Рэспублікі і дзейнасць яе Рады аказалі ўплыў на развіццё нацыянальнай самасвядомасці беларускага народа. Не дабіўшыся ўлады, Рада БНР тым не менш прымусіла бальшавіцкі ўрад перагледзець сваю палітыку ў адносінах да Беларусі і пайсці па шляху ўтварэння абмежаванай у правах савецкай дзяржавы.

Аўтар: Ю. Казакоў

Крыніца: Гісторыя Беларусі. Пад рэд. А. Г. Каханоўскага і інш.- Мн.: “Экаперспектыва”, 1996. С. 313-318 (паводле http://hbnr.org/)

Дыпламатычны кантакт з Украінай стаў адной з першых замежнапалітычных акцыяў БНР. Ён быў выкліканы некалькімі прычынамі. Па-першае, пошукамі саюзнікаў і неабходнасцю міжнароднага прызнання БНР. Па-другое, перад урадам Рэспублікі паўстала вострая патрэба фінансавай пазыкі і наладжвання гандлёвых стасункаў. Геаграфічна, гістарычна і палітычна блізкая Ўкраінская Народная Рэспубліка разглядалася ў якасці найбольш верагоднага партнёра.

Яшчэ адна прычына, што паскорыла дыпламатычны кантакт дзвюх дзяржаў, палягала ў памежна-тэрытарыяльным пытанні, якое ўзнікла ў сувязі з падрыхтоўкай і падпісаннем Берасцейскага міру. Калі Беларусь не заўважалася ў якасці суб’екта міжнародных адносін і яе дэлегацыі было адмоўлена ва ўдзеле ў перамовах, дык статус Украіны выгадна адрозніваўся. Ужо першыя крокі яе дзяржаўна-нацыянальнага самавызначэння не засталіся па-за ўвагай ваюючых дзяржаў і найперш Антанты. Пасля прыняцця 25 чэрвеня 1917 году Цэнтральнай радай I Універсалу з заклікам да ўкраінскага народу “самім тварыць сваё жыццё” і з абвяшчэннем аб стварэнні Генеральнага Сакратарыяту як аўтаномнага ўраду ў Кіеве з’явіліся першыя эмісары cаюзнікаў, якія цікавіліся сітуацыяй і імкнуліся навязаць кантакты з коламі Цэнтральнай Рады.

Пасля кастрычніцкага перавароту цікавасць значна вырасла. Гэтаму спрыялі дзве акалічнасці. Па-першае, 7 лістапада ІІІ Універсалам Цэнтральная Рада абвясціла стварэнне Ўкраінскай Народнай Рэспублікі ў федэрацыі з дэмакратычнай Расіяй. Па-другое, пасля забойства галоўнакамандуючага Духоніна ў Магілёве Кіеў ператварыўся ў дыпламатычны асяродак Антанты, бо сюды перабраліся вайсковыя місіі Англіі, Францыі, Італіі, Японіі, Румыніі, Сербіі і Бельгіі. У пачатку студзеня 1918 году пры УЦР з’явіліся афіцыйныя прадстаўнікі ад Францыі і Англіі. Францыя і Румынія прапанавалі грашовую і тэхнічную дапамогу. Адносіны з Антантай, аднак, перарваліся, калі Ўкраіна пайшла на кантакт з краінамі Чацвярнога саюзу і пачала перагаворны працэс з Аўстра-Венгрыяй і Германіяй.

11 снежня 1917 г. Генеральны Сакратарыят даслаў ноту з патрабаваннем дапусціць Украіну да ўдзелу ў мірных перамовах, і 17 снежня яе дэлегацыя на чале з Усеваладам Галубовічам прыбыла ў Берасце. Дэлегацыя мусіла дабівацца ўключэння ва Ўкраіну Ўсходняй Галіччыны, Букавіны, Закарпацця, Холмшчыны і Падляшша. У выпадку адмовы Аўстра-Венгрыі ад перадачы гэтых земляў ставілася мэта стварэння ў іх аўтаномнага краю.

Просьба перадачы Букавіны і Галіччыны была рашуча адкінута Аўстра-Венгрыяй. Аднак, востра зацікаўленая ва ўкраінскім хлебе, апошняя патрабавала афіцыйнага абвяшчэння ўкраінскай незалежнай дзяржавы. Для кансультацый з урадамі быў зроблены 10-дзённы перапынак.

Пад час яго, 11 студзеня, УЦР прыняла IV Універсал аб абвяшчэнні “незалежнай Украінскай Народнай Рэспублікі”. Замест Генеральнага Сакратарыяту яе ўрадам стала Рада Народных Міністраў, якая абвясціла адной з галоўных задач дасягненне міру з Цэнтральнымі Дзяржавамі.

Тым часам ў хаду падзей ва Ўкраіне ўмяшаліся ваенныя справы: 4 лютага пачалася аблога Кіева бальшавіцкімі войскамі, 9 лютага Цэнтральная Рада была вымушаная пакінуць горад, у які ўвайшлі чырвонаармейскія часці. 11 лютага ў Кіеве была абвешчаная Ўкраінская Работніцка-Сялянская Рэспубліка з Народным Сакратарыятам на чале (Я. Бош, Ю. Кацюбінскі, У. Затонскі і інш.). УЦР была абвешчана злачыннай.

У выніку на адноўленыя перамовы ў Берасце прыбылі ўжо дзве ўкраінскія дэлегацыі — ад УЦР (замест У. Галубовіча яе ўзначаліў А. Сяўрук) і ад Народнага Сакратарыяту. Прызнання менавіта апошняй патрабаваў Л. Троцкі. Аднак дыпламатыя ўкраінскай незалежнай дзяржавы атрымала першую значную перамогу — прызнаная была, нягледзячы на пратэст Троцкага, дэлегацыя УЦР. Украінская дэлегацыя дамаглася ўліку сваіх дзяржаўных інтарэсаў. Паводле падпісанага 27 студзеня (9 лютага) мірнага дагавору паміж Украінай з аднаго боку і Германіяй, Турцыяй, Аўстра-Венгрыяй ды Балгарыяй з другога паўночная мяжа Ўкраінскай дзяржавы ішла “пачынаючы ад Тарнаграда на захадзе па лініі Белаграй, Шчабрэцін, Краснастаў, Пугачоў, Радзін, Міжрэчча, Сарнакі, Мельнік, Высокалітоўск, Камянец-Літоўскі, Пружаны, Выганаўскае возера”1. Такім чынам, частка беларускага Палесся, якая знаходзілася пад нямецкай акупацыяй, перадавалася Ўкраіне. Дадатковымі ўмовамі былі збройная дапамога УНР для барацьбы з бальшавікамі і пазыка ёй 1 млрд. карбованцаў. У адпаведнасці з Берасцейскім мірам Расійская Рэспубліка была абавязана пачаць перамовы з Украінай для заключэння міру.

30 студзеня новы старшыня ўкраінскай дэлегацыі М. Любінскі звярнуўся з заклікам да нямецкага ўраду аказаць ваенную дапамогу з тым, каб “ахаваць нашы паўночныя межы ад раптоўнага ўварвання ворага”2. А ўжо 18 лютага перамовы па віне Л. Троцкага былі сарваны, і нямецкія войскі разгарнулі франтальнае наступленне, якое прывяло да хуткай эвакуацыі бальшавікоў з тэрыторыі і Беларусі, і Ўкраіны. 2 сакавіка ўрад УЦР вярнуўся ў Кіеў, а да канца сакавіка адбылася афіцыйная перадача Ўкраінскай Народнай Рэспубліцы Мазырскага, Рэчыцкага і Гомельскага паветаў. Па законе аб адміністрацыйна-тэрытарыяльным падзеле Ўкраіны, прынятым Цэнтральнай Радай, з далучаных паветаў стваралася адміністрацыйная адзінка — Дрыгавіцкая Зямля з цэнтрам у Мазыры3. У павятовыя цэнтры прызначаліся каменданты Цэнтральнай Рады, кіраўніцтва чыгункамі і прамысловасцю перадавалася Кіеву, было прынята рашэнне аб украінізацыі новадалучаных тэрыторый.

Апошнія падзеі амаль што супалі з прыняццем Народным Сакратарыятам БНР 25 сакавіка Трэцяй Устаўной Граматы, якая вызначыла тэрыторыяй незалежнай рэспублікі “ўсе землі, дзе жыве і мае лічбавую перавагу беларускі народ, а ласьне Магілёўшчыну, беларускія часьці Меншчыны, Віленшчыны, Горадзеншчыны, Віцебшчыны, Смаленшчыны, Чарнігаўшчыны і сумежныя часткі суседніх губэрняў, заселеных беларусамі”4. Такім чынам, паводле Граматы, Беларускае Палессе было абвешчана неад’емнай часткай тэрыторыі незалежнай Беларусі.

Для ўрэгулявання пытанняў двухбаковых беларуска-ўкраінскіх адносін неадкладна была сфармаваная і накіраваная ў Кіеў афіцыйная Дэлегацыя Народнага Сакратарыяту ў справе перагавораў. Яе задачы і паўнамоцтвы былі выкладзены ў спецыяльным наказе: афіцыйна паведаміць УНР, а праз яе радыётэлеграф і ўсім народам, пра абвяшчэнне незалежнай БНР; высветліць магчымасці атрымання грашовай пазыкі для ўраду БНР; наладзіць гандлёвы абмен паміж дзвюма краінамі і пастаянную прамую сувязь паміж іх сталіцамі. Асаблівае значэнне надавалася вырашэнню пытання аб двухбаковай мяжы на аснове этнаграфічнага прынцыпу, а таксама дасягненню міжнароднай падтрымкі Ўкраіны ў вызначэнні заходніх і паўночных межаў Беларусі на той жа аснове5.

Для прыезду афіцыйнай камісіі ў Кіеве ў пэўнай ступені была падрыхтавана глеба мясцовымі беларускімі арганізацыямі. З мэтай пашырэння магчымасцей палітычнай дзейнасці Беларуская Вайсковая арганізацыя на тэрыторыі Ўкраіны, што існавала тут, рэарганізавалася ў Беларускую Арганізацыю на тэрыторыі Ўкраіны, якая паставіла пытанні аб скліканні ўсеўкраінскага з’езду беларусаў і складанні нацыянальнага спісу кандыдатаў ва Ўкраінскі Ўстаноўчы сход, а таксама заявіла аб неабходнасці ўступіць у перамовы з украінскім урадам па пытанні далучаных тэрыторый і абароны нацыянальна-беларускіх інтарэсаў іх насельніцтва6.

Гэтыя ініцыятывы якраз супалі з прыездам дэлегацыі Народнага Сакратарыяту ў складзе А. Цвікевіча і С. Рак-Міхайлоўскага. У Кіеве дэлегацыя была папоўнена ў якасці кансультантаў І. Краскоўскім, тагачасным таварышам міністра ўнутраных спраў УНР, і старшынёй Беларускай Арганізацыі на тэрыторыі Ўкраіны І. Курыловічам. Загадчыкам спраў дэлегацыі стаў І. Фарботка. Пазней у кансультацыйных пасяджэннях дэлегацыі ўдзельнічалі таксама Я. Ладноў, П. Трамповіч, А. Мадзалеўскі. Вельмі актыўную ролю ў працы дэлегацыі адыграў М. Доўнар-Запольскі, прыцягнуты спачатку як кансультант, а з 25 красавіка — як правамоцны сябар.

Наладжванне працы дэлегацыі ішло няпроста — каля двух тыдняў яна дамагалася афіцыйнага прызнання з боку Ўкраінскай Цэнтральнай Рады. Першачарговым крокам стала перадача ад імя Народнага Сакратарыяту ў Раду Народных Міністраў УНР заявы пра недапушчэнне на тэрыторыю Беларусі польскага жаўнерскага корпусу, сфармаванага ў межах УНР, пра абвяшчэнне па ўкраінскiм радыё афіцыйнага факту ўтварэння незалежнай Беларускай Народнай Рэспублікі, пра наладжванне прамой тэлефонна-тэлеграфнай сувязі дэлегацыі з Народным Сакратарыятам БНР, прашэнне аб дзяржаўнай пазыцы ў 500 тыс. карбованцаў.

Галоўная цяжкасць не толькі працы дэлегацыі, але і наагул двухбаковых беларуска-ўкраінскіх стасункаў палягала ў сферы міжнародных адносін і сутыкнення інтарэсаў дзяржаў у змаганні за сканчэнне вайны і пасляваеннае ўладкаванне Еўропы. Гэты кантэкст, на наш погляд, быў недастаткова ўлічаны і палітычным кіраўніцтвам Беларускай Народнай Рэспублікі, і дэлегацыяй, бо яны, падобна, спадзяваліся на поўную рэалізацыю абвешчаных ў дзяржаўным самавызначэнні лозунгаў дэмакратыі, братэрства, роўнасці і г.д.

Украінская Народная Рэспубліка была занята змаганнем за здабыццё ўласнага месца ў міжнародных адносінах і ўмацаваннем дзяржаўніцкіх атрыбутаў, сярод якіх найважнейшым разумелася тэрыторыя. Замежнапалітычныя прыярытэты і саюзніцкія арыентацыі УНР былі скіраваны на дзяржавы Захаду. З’яўленне на паўночных межах новага суб’екта міжнародных адносін — незалежнай Беларускай Народнай Рэспублікі сталася падзеяй па-свойму нечаканай для Ўкраіны і мела для яе дваістыя наступствы. З аднаго боку, стваралася магчымасць пазбаўлення Ўкраіны ад перспектывы межаваць на поўначы з варожым бальшавіцкім рэжымам і з’яўляўся палітычны саюзнік ў барацьбе за дзяржаўнае самавызначэнне. З другога, гэта парушала расклад міжнародных адносін, вызначаных падпісаннем Берасцейскага міру, згодна з якім Украіна, разам з іншымі краінамі Чацвярнога саюзу, абавязвалася не прызнаваць дзяржаўных ўтварэнняў на часова акупаваных тэрыторыях Расіі.

Таму рэакцыя Ўкраінскай Цэнтральнай Рады на прыезд дэлегацыі БНР аказалася досыць памяркоўна-асцярожнай. 10 красавіка 1918 году пры абмеркаванні пададзеных дэлегацыяй заяў і Ўстаўных грамат БНР на пасяджэнні Рады Народных Міністраў была звернута ўвага на тое, што абвяшчэнне незалежнай Беларусі датычыць не толькі Ўкраіны, але і многіх іншых краін, таму найперш неабходна высветліць іх стаўленне да гэтага акту. З гэтых прычынаў было вырашана пытанне аб прызнанні незалежнасці БНР зняць з абмеркавання і абмежавацца заявай, што “Рада Народных Міністраў прынцыпова нічога не мае супраць прызнання Беларускай Народнай Рэспублікі незалежнай і будзе рабіць захады да перавядзення гэтай справы ў жыццё законным шляхам”7. Пазіцыя не афіцыйна-юрыдычнага, а толькі фактычнага прызнання Беларусі, не змененая на працягу ўсяго часу знаходжання Ўкраінскай Цэнтральнай Рады пры ўладзе, вызначыла палітычны фон, на якім праходзілі беларуска-ўкраінскія перамовы.

15 красавіка Міністэрства спраў закардонных на імя тагачаснага міністра і адначасова старшыні Рады Міністраў УНР У. Галубовіча атрымала заяву А. Цвікевіча аб галоўнай мэце дэлегацыі: “Па даручэнню Рады БНР маю гонар давесці да Вашай вядомасці, што невыясненне больш-меньш дэтальнай мяжы паміж Украінскай і Беларускай Народнымі Рэспублікамі творыць на мяйсцох шмат непаразуменняў, як у справе функцыяніравання дзяржаўных і грамадскіх устаноў паміж сабой, так і ў жыцці населення. З гэтага погляду і прымаючы на ўвагу заснаванне нармальнага жыцця ў прымежных мейсцах, прашу назначыць камісію ад даверанаго Вам Міністэрства, разам з якой дэлегацыя ў справах замежных перагавораў БНР магла б дэтальна улажыць і змацаваць асобным трактатам дзяржаўныя граніцы абедзьвух Рэспублік”8.

У той жа дзень з украінскага боку была прызначана афіцыйная камісія для перамоваў у памежных справах на чале з прапаршчыкам Анастасам Ліхнякевічам — членам Цэнтральнай і Ўсеўкраінскай Вайсковай радаў i сябрам Украінскай нацыянал-рэвалюцыйнай партыі. Крыху пазней былі прызначаны два іншыя члены камісіі — Мірон Пятроўскі і Мікола Свідэрскi9.

Перамовы пачаліся 19 красавіка. Нягледзячы на ўзаемныя запэўнiваннi ў падтрымцы дзяржаўнага самавызначэння і братэрскіх пачуццях, пераход да тэрытарыяльнага пытання адразу выкрыў сур’ёзныя супярэчнасці бакоў. Гэта выявілася ўжо на першым пасяджэнні пры выпрацоўцы прынцыпаў вызначэння дзяржаўных межаў. Беларускі бок прапанаваў у якасці асноватворнага этнаграфічны прынцып, украінскі ж настойваў на геаграфічным і эканамічным падыходах. Пасля доўгай дыскусіі бакі прыйшлі да кампрамісу: была прынята пазіцыя беларускага боку, але з улікам геаграфічных і эканамічных інтарэсаў. За аснову беларускім бокам была прынята карта этнаграфічнай беларускай тэрыторыі Я. Карскага, украінскім — карты нямецкага генштабу.

Абвастрэнне ў ходзе перамоў адразу выклікала пытанне аб статусе заходняй часткі беларускага Палесся, перададзенай Украіне паводле Берасцейскага міру. А. Цвікевіч заявіў, што зыходнай пазіцыяй дэлегацыі будзе непрызнанне ўмоваў дагавору, падпісанага без удзелу Беларусі, і патрабаванне ўключэння Заходняга Палесся ў прадмет перамоваў. Пярэчанні ўкраінскага боку палягалі на тым, што дагавор мае статус міжнароднага, а Беларусь на момант яго падпісання не існавала як суб’ект міжнародных адносін і з’яўленне post factum незалежнай БНР не можа пазбавіць яго сілы. Аргументы беларускага боку мелі адваротную логіку. Зацятыя спрэчкі не далі выніку10.

Наступным днём на парадку дня паўстала праблема вызначэння лініі дзяржаўнай мяжы і яе канцавых пунктаў на ўсходзе і захадзе. Паводле карты Карскага, беларускі бок прапанаваў лінію мяжы, якая мела ўсходнім пунктам сутоку рэк Дзясны і Судасці ля мястэчка Грамяч, затым ішла на захад праз Гародню Чарнігаўскай губ., па Дняпры да перасячэння з мяжой Кіеўскай губерні, далей — па мяжы Мінскай губерні да населенага пункта Скароднае, адкуль паварочвала на поўнач да Мазыра, працягвалася па Прыпяці і яе прытоку Бобрыку да Выганаўскага возера, а затым ламанай лініяй праходзіла праз Бярозу, Пружаны, Белавежу і Бельск да Мельніка, дзе сыходзіліся межы Украіны, Беларусі і Польшчы.

Са свайго боку, украінская дэлегацыя прапаноўвала лінію, якая на ўсім яе працягу адступала далёка на поўнач ад карты Карскага. Першапачаткова канцавым пунктам на ўсходзе ёю прызначаўся Рагачоў, затым была зроблена саступка, і лінія пачыналася ад Мгліна, ішла па паўночнай мяжы Чарнігаўскай губерні да Веткі, працягвалася на захад праз Горваль, Загор’е, Камаровічы, Морач да Выганаўскага возера. Пацвярджалася пазіцыя аб вызначанасці заходняга кавалка мяжы Брэсцкім мірам11. Такім чынам, лінія праходзіла па сучасным Веткаўскiм, поўначы Гомельскага, Рэчыцкага, Калінкавіцкага, Петрыкаўскага, поўдні Любанскага і Салігорскага праз Івацэвіцкі раёны. За Украінай заставаліся басейн Прыпяці і чыгунка Пінск-Гомель, што абгрунтоўвалася неабходнасцю бяспекі Ўкраіны з поўначы на выпадак, калі незалежная беларуская дзяржаўнасць не ўтрымаецца і на яе тэрыторыі будуць панаваць Расія альбо Польшча. Перавага стратэгічных матываў над этнічнымі была ўскосна пацверджана і на сустрэчы дэлегацыі з М. Грушэўскім, дзе былі выказаны планы прадастаўлення беларусам нацыянальна-персанальнай аўтаноміі і стварэння з Гомельскага, Мазырскага і Рэчыцкага паветаў “беларускага П’емонту”, г.зн. культурна-нацыянальнага самакіравання12.

Контраргументы беларускага боку палягалі ў тым, што захаванне басейну Прыпяці і чыгункі Бранск-Берасце ёсць якраз неабходнай умовай эканамічнага і палітычнага ўмацавання Беларусі, што было б на карысць бяспекі і Ўкраіны. Дапускалася магчымасць перадачы чыгункі ў часовае карыстанне, але было сцверджана, што “тэрыторыя Прыпяці, якая належыць этнаграфічна да Беларусі, з погляду эканамічнага ёсць пытанне для яе жыцця і смерці”. У выніку дзвюх сустрэч, нягледзячы на доўгую дыскусію, пытанне засталося неўрэгуляваным, што і прымусіла беларускі бок інтэнсіфікаваць распрацоўку пытання аб межах.

Створаная адначасова з адпраўкай дэлегацыі ў Кіеў камісія міжнародных справаў пры Радзе БНР распачала дакладнае і падрабязнае апісанне межаў Беларусі. Дзеля стварэння дзвюх- і дзесяцівёрставых картаў Народны Сакратарыят звярнуўся да галоўнакамандуючага германскімі войскамі ў Беларусі генерал-фельдмаршала Гіндэнбурга. Ставілася задача вызначыць межы абсалютна дакладна, з тым каб пры міжнародным абмеркаванні мець абгрунтаванне для адстойвання інтарэсаў Беларусі, а пры неабходнасці — і магчымасці для саступак 13.

Са свайго боку, дэлегацыя ў Кіеве пашырае кола ўдзельнікаў абмеркавання і запрашае ў якасці кансультанта вядомага навукоўца М. Доўнар-Запольскага, які сваёй рашучай пазіцыяй аказвае значны ўплыў на перамоўны працэс.

Па-першае, М. Доўнар-Запольскі прапанаваў зыходзіць з непарушнасці прынцыпу самавызначэння і дзяржаўна-нацыянальных інтарэсаў Беларусі. Па яго меркаванні, адступленне ад лініі, прапанаванай беларускім бокам, недапушчальна, бо “белоруссы имеют и историческое, и экономическое, и этнографическое право на эти территории, даже значительно южнее, чем границы Минской и Гродненской губерний”. Захаванне за Беларуссю Палесся М. Доўнар-Запольскі лічыў неабходным менавіта з этнічных матываў: “…на востоке наши белоруссы обрусели, на западе значительно ополячены, а наша южная часть самая ценная и в национальном и в экономическом отношении. С точки зрения и истории, и этнографии, мы на юге ничего уступать не должны” 14.

Па-другое, М. Доўнар-Запольскі якраз выдатна зразумеў, што пытанне дзяржаўна-тэрытарыяльнага вызначэння Беларусі і Ўкраіны можа быць вырашана толькі зыходзячы са статусу краін як суб’ектаў міжнародных адносін і з улікам геапалітычнай сітуацыі ў Еўропе. Не адмаўляючы значэння двухбаковых перамоваў, навуковец лічыў неабходным рыхтаваць глебу для вынясення пытання на будучую міжнародную канферэнцыю па пасляваенным ўладкаванні, тым больш што міжнародныя пазіцыі Беларусі ў гэтай справе заставаліся значна слабейшымі за ўкраінскія.

Зыходзячы з гэтага, М. Доўнар-Запольскі прапаноўваў змяніць і тактыку, і стратэгію беларуска-ўкраінскіх перамоваў. На першы план выходзіла задача інфармавання пра беларускае пытанне і высвятленне стаўлення да яго асноўных удзельнікаў абодвух ваюючых блокаў — не толькі германскага блоку, але і Францыі, Англіі, а таксама Польшчы. Тэрытарыяльнае пытанне, лічыў ён, можа быць вырашана толькі на шматбаковым узроўні, пры ўліку і выкарыстанні супярэчнасцей паміж суседнімі краінамі. Называючы два геапалітычныя полюсы адносна Беларусі і Ўкраіны — Германію і Расію, М. Доўнар-Запольскі фактычна вызначыў патэнцыйную ролю Беларусі як цэнтру раўнавагі ў рэгіёне. Для Германіі нявыгадныя ні моцная Ўкраіна, ні вялікая Польшча — “в этом плюс и возможный выигрыш для Беларуси”, якая можа зацікавіць Германію і геапалітычна, і як вялікі рынак. Для Расіі ж Беларусь таксама можа прадстаўляць большую цікавасць, чым моцная Ўкраіна. М. Доўнар-Запольскі лічыў, што вывад беларускага пытання на міжнародны ўзровень здольны скласці дыпламатычныя ўмовы і для ўмацавання пазіцый Беларусі на двухбаковых перамовах. А пакуль такія ўмовы не дасягнуты, перамовы з Украінай неабходна зацягнуць альбо перапыніць.

Пазіцыя М. Доўнар-Запольскага выклікала палеміку ў дэлегацыі, але пры падтрымцы “кіеўскіх” удзельнікаў абмеркавання, у тым ліку І. Краскоўскага, яна была прынята за супольную15.

Аднак спроба беларускага боку зрабіць акцэнт на эканамічных узаемаадносінах паміж рэспублікамі і перавесці памежнае пытанне на другі план выклікала адваротную рэакцыю ўкраінскай дэлегацыі, якая запатрабавала дакладнага адказу на пытанні: “1. Ці прызнаюць прадстаўнікі беларускага ўраду прынцыпова, што канцавым пунктам на захадзе з’яўляецца Выганаўскае возера? 2. Ці прызнае беларуская дэлегацыя прынцыпова, што лінія Пінск-Гомель будзе саступлена Ўкраіне?”. Пры ўмове прызнання гэтых пунктаў абяцалася на наступнае пасяджэнне прадставіць праект дамовы ад Украіны16.

Але на наступнай сустрэчы, 22 красавіка, працягу абмеркавання не адбылося, бо беларуская дэлегацыя у адпаведнасці з абранай тактыкай абмежавалася заявай пра немагчымасць ўзяць адказнасць за прыняцце тэрытарыяльных саступак, якіх патрабуе украінскі бок, без узгаднення з кіраўніцтвам БНР і выказала просьбу садзейнічаць удзелу беларускіх прадстаўнікоў у перамовах Украіны з Расіяй, якія рыхтаваліся ў Курску17.

У гэтых умовах і пад ціскам радыкальнай часткі делегацыя пераходзіць да практычных захадаў па вывядзенні праблемы на міжнародны ўзровень. Перамовы з Украінай вырашылі перапыніць. Нямецкаму паслу перадалі складзены М. Доўнар-Запольскім мемарыял — даволі аб’ёмны дакумент, сэнс якога зводзіўся да гістарычнага абгрунтавання дзяржаўнага самавызначэння Беларусі і вызначэння эканамічных падстаў яе незалежнасці. У якасці высновы ўказвалася, што палітыка Германіі адносна Беларусі мае альтэрнатывы. Адна з іх — дазволіць падзяліць тэрыторыю Беларусі, ўмацаваць за яе кошт суседнія дзяржавы і тым самым парушыць баланс сіл у рэгіёне, што супярэчыць інтарэсам самой Германіі. Другі — падтрымаць дзяржаўнае будаўніцтва, прызнаць урад Беларускай Народнай Рэспублікі, непадзельнасць яе тэрыторыі. Апошні варыянт будзе выйгрышным і для Германіі, бо Беларусь мае значныя экспартныя магчымасці збожжа, лесу і прадуктаў жывёлагадоўлі для балтыйскага рэгіёну і сама традыцыйна з’яўляецца рынкам для германскіх і германізаваных тавараў18. Даступныя нам крыніцы, аднак, не дазваляюць высветліць рэакцыю германскага прадстаўніцтва на мемарыял.

З дакументаў вынікае, што сумесныя ўкраінска-беларускія пасяджэнні пасля 22 красавіка больш не адбываліся, хаця афіцыйна яны не былі перапыненыя. 28 красавіка дэлегацыя зацвердзіла праект “Прэлімінарнага дагавору паміж Украінскай Народнай Рэспублікай і Беларускай Народнай Рэспублікай па пытанні дзяржаўнай мяжы”. У ім прапаноўвалася спыніцца ў пытанні тэрытарыяльнага размежавання на наступных пазіцыях: 1. Межы будуць усталёўвацца па ўзаемнай двухбаковай узгодненасці без удзелу трэцяга боку. 2. Ратыфікацыя дагавору аб межах адбудзецца на працягу месяца пасля заканчэння перамоў з Расіяй. 3. Прадстаўнікі беларускага ўраду абавязваліся вышукаць шляхі задавальнення патрэб Украіны ў справе вызначэння яе межаў, наўзамен чаго ўрад Украіны абавязваўся аказаць падтрымку ў перамовах з Расіяй аб прызнанні незалежнасці БНР і вызначэнні расійска-беларускай мяжы19.

Аднак гэтыя дыпламатычныя захады ўжо не маглі мець практычнага сэнсу, бо прыпалі на момант найвастрэйшага ўнутрыпалітычнага крызісу, які прывёў да адхілення Цэнтральнай Рады ад улады. Прычыны гэтай сітуацыі палягалі як ва ўнутранай, так і ў вонкавай палітыцы УЦР. Выявіўшы гістарычную волю ўкраінскага народу да самавызначэння, дзеячы Рады аказаліся непадрыхтаванымі да рэальнага дзяржаўнага будаўніцтва. Большасць з іх спавядала народніцка-сацыялістычную, а не дзяржаўніцкую ідэалогію. Улада і дзяржаўнасць для іх былі хутчэй сродкам для сацыяльных пераўтварэнняў, чым мэтай. Такі падыход выявіўся ва ўтапічнай сацыяльна-эканамічнай палітыцы Цэнтральнай Рады, перш за ўсё ў спробе вырашыць аграрную праблему шляхам сацыялізацыі зямлі і ліквідацыяй прыватнай уласнасці на яе, што выклікала моцную апазіцыю ў заможных і сярэдніх слаях сялянства. Пры гэтым Цэнтральная Рада недаацаніла ролю ўласнай вайсковай сілы ў барацьбе супраць унутраных і замежных ворагаў, унутры яе дыскутавалася пытанне аб замене рэгулярнай арміі народнай міліцыяй.

З гэтай прычыны Рада не здолела знайсці эфектыўных сродкаў барацьбы з бальшавізмам, акрамя запрашэння іншаземных войскаў. Аднак нямецка-аўстрыйская акупацыя Ўкраіны толькі ўскладніла ўмовы дзейнасці УЦР і паслабіла яе пазіцыі. Саюзніцкія войскі, што дэкларавалі свой прыход як вызваленчы супраць бальшавікоў, паводзілі сябе як акупанты. Віна за гэта ў вачах насельніцтва падала на Раду, якая падпісала мірны дагавор. Расчараваўшыся, народ патрабаваў улады больш цвёрдай і прагматычнай у сваіх дзеяннях. Унутры Цэнтральнай Рады безупынна ішла барацьба груповак. Адчуваючы крызіс улады, нямецкая акупацыйная адміністрацыя ўсё актыўней умешвалася ва ўнутранае жыццё краіны. Гэтыя супярэчнасці амаль дасягнулі апагею 28 красавіка. У гэты дзень, калі беларуская дэлегацыя зацверділа праект прэлімінарнага дагавору, падчас пасяджэння Рады нямецкі аддзел проста ў зале арыштаваў міністра замежных спраў М. Любінскага і дырэктара адміністрацыйнага дэпартаменту міністэрства ўнутраных спраў У. Гаеўскага.

На наступны дзень Рада прыняла праект Канстытуцыі УНР і абрала М. Грушэўскага яе прэзідэнтам, доўгачаканыя змены былі ўнесены ў зямельны закон. Аднак гэтыя гістарычныя рашэнні Цэнтральнай Рады аказаліся і апошнімі для яе. У той самы час, калі яны абмяркоўваліся, з’езд хлебаробаў у Кіеве абраў гетманам П. Скарападскага і нямецкія ўлады санкцыянавалі дзяржаўны пераварот.

30 красавіка Цэнтральная Рада была распушчана, а яе кіраўнік М. Грушэўскі пасяліўся пад Кіевам як прыватная асоба. Замест “Украінскай Народнай Рэспублікі” была прынята новая афіцыйная назва краіны — “Украінская дзяржава”. Галоўнай замежнапалітычнай задачай гетманскі ўрад бачыў дасягненне міжнароднага прызнання Ўкраінскай дзяржавы. Прыярытэт па-ранейшаму належаў Германіі, што пацвердзілі афіцыйныя візіты ў Берлін старшыні кабінету Ф. Лізагуба і самога П. Скарападскага ў верасні 1918 году. Вяліся перамовы з нейтральнымі дзяржавамі, але спробы наладзіць кантакты з дзяржавамі Антанты сустрэлі рэзкі пратэст з боку Германіі і Аўстра-Венгрыі.

Гетманскі ўрад звярнуў увагу і на новаўтвораныя на тэрыторыі былой Расійскай імперыі краіны: Фінляндыю, Літву, Грузію, Кубань, Дон, Крым, з якімі наладжваліся дыпламатычныя кантакты. Аднак адносна Беларусі гетманскі рэжым дэманстраваў іншую пазіцыю: прапановы палітычных кантактаў з беларускага боку маўкліва прымаліся, а ў тэрытарыяльным пытанні ўзмацнілася экспансія.

Са зменай дзяржаўна-палітычнага рэжыму ў працы беларускай дэлегацыі ўтварылася паўза. Дакументы аб яе паўнамоцтвах на вядзенне перамоваў былі перададзены новаму ўраду пры сустрэчы з яго старшынёй М. Васіленкам. Але адказ украінскага боку зацягнуўся, і праз пэўны час дэлегацыя вымушана была зноў нагадаць не толькі пра сябе, але і пра існаванне Беларускай Народнай Рэспублікі. 29 мая на імя ўжо новага міністра замежных спраў Украінскай дзяржавы Д. Дарашэнкі быў накіраваны зварот, у якім нагадвалася пра праведзеныя перамовы і тлумачылася, што змена ўраду разглядаецца беларускім бокам як факт унутранага жыцця Ўкраіны, не здольны перакрэсліць міжнародных адносін, у якія ўступіў мінулы ўрад. Зыходзячы з гэтага, дэлегацыя выказвала спадзяванне, што новы ўрад Украіны “з такой жа братэрскай гатоўнасцю” “падтрымае імкненне беларускага народу ў барацьбе за сваё дзяржаўнае існаванне”. Перад міністрам ставілася пытанне, па-першае, аб аднаўленні перарваных беларуска-ўкраінскіх перамоў аб мяжы і, па-другое, аб аказанні ўраду БНР сяброўскай падтрымкі ў справе прызнання яе незалежнасці з боку Расіі20.

Нягледзячы на гэтыя захады, урад П. Скарападскага не спяшаўся з прызначэннем новай камісіі па перамовах аб мяжы, хаця і не адхіліў паўнамоцтваў беларускай дэлегацыі. Практычныя ж захады сведчылі пра намеры паскорыць інтэграцыю новадалучаных тэрыторый. У беларускія паветы прызначаліся “павятовыя камісары” і былі прысланы аддзелы “дзяржаўнай варты”. Практычна пачала здзяйсняцца ўкраінізацыя школы і ўстаноў.

Гэтыя захады вымусілі камісію актывізаваць сваю дзейнасць як прадстаўніка беларускіх інтарэсаў ва Ўкраіне. У кантакт з ёй уступілі сілы, незадаволеныя далучэннем беларускіх тэрыторый да Ўкраіны. На адрас дэлегацыі паступілі пратэсты Гомельскай гарадской думы супраць далучэння гораду да Ўкраіны і прысылкі ўкраінскага камісара 21. З мэтай абароны інтарэсаў беларускіх паветаў Кіеў наведаў прадстаўнік Саюзу землеўладальнікаў Пінскага, Мазырскага, Рэчыцкага і Гомельскага паветаў Ф.Ф. Мухартаў. Ён перадаў у дэлегацыю заяву Саюзу, у якой сцвярждалася, што “насельніцтва азначаных паветаў яскрава цягацее да цэнтру Беларусі — Менску, не ўяўляе свайго дзяржаўнага існавання ў складзе Ўкраіны”. Саюз землеўладальнікаў прапанаваў адклікаць украінскіх камісараў і замяніць іх камісарамі Беларускай Рады, прызначаным са згоды насельніцтва22. Адначасова прадстаўнікі Мазырскага, Рэчыцкага і Гомельскага паветаў наведалі Народны Сакратарыят БНР з мэтай высветліць пытанне аб перспектывах беларуска-ўкраінскіх перамоў і з просьбай аказаць падтрымку ў адкрыцці беларускіх школаў23. Абагульнены матэрыял па зваротах дэлегацыя накіравала міністру замежных спраў Украіны ў выглядзе заявы са свайго боку.

Але адначасова ўкраінскі урад атрымліваў звароты і іншага зместу, якія сведчылі аб рэальнай барацьбе палітычных сіл і дзяржаўніцкіх арыентацый на поўдні Беларусі. Так, напрыклад, у той час, калі Гомельская гарадская дума пратэставала супраць далучэння да Ўкраіны, агульны сход служачых майстэрняў чыгуначнай станцыі Гомель пастанавіў: “Гомель як адзінку Расійскай Рэспублікі пажадана ўліць у адзіную і непадзельную Расію, аднак улічваючы стан абставін — далучыць да Ўкраіны”24.

Амаль разам з заявай Саюзу землеўладальнікаў беларускіх палескіх паветаў Міністэрства замежных спраў атрымала “Дакладную запіску”, аўтарам якой з’яўляліся “карэнныя зямельныя ўласнікі Ігуменскага і Рэчыцкага паветаў” браты Зямлянскія. Спасылаючыся на дасведчанасць у мясцовай сітуацыі, аўтары давалі характарыстыку ўмовам жыцця і палітычным настроям жыхарства ўсёй Менскай губерні. Сярод насельніцтва, на іх думку, дамінавала праўкраінская арыентацыя, якой прытрымлівалася большасць сялян і землеўладальнікаў-“рускіх”, якія гатовы на далучэнне да Ўкраіны не толькі сумежных паветаў, але і ўсёй Менскай губерні, бо менавіта на тавараабмене з Украінай грунтаваўся дабрабыт краю. Значна меншую групу насельніцтва складала “так званая шляхта і зямельныя ўласнікі-палякі”, якія мелі натуральныя памкненні да Польшчы, але былі гатовыя падтрымаць пазіцыю большасці, каб пазбегнуць ломкі гаспадаркі. Даводзілася таксама, што мясцовае насельніцтва ўжо зжыло і “ўтапічныя бальшавіцкія ілюзіі”, і памкненні “да сепарацыі і стварэння ўласнай незалежнай дзяржавы”. Апошняе адбылося на аснове ўсведамлення, “што край бедны хлебаробнай зямлёй і з насельніцтвам далёка палітычна не спелым уяўляе сабой аб’ект сумнеўнай якасці для стварэння самастойнай дзяржавы”. Аўтары запіскі прапаноўвалі ўкраінскаму ўраду скарыстаць настроі беларускага насельніцтва для пашырэння тэрыторыі Ўкраінскай дзяржавы25.

У гэтых умовах захады дэлегацыі па перамовах не аказвалі належнага ўплыву на пазіцыю ўкраінскага ўраду ў тэрытарыяльным пытанні. На пачатку чэрвеня замест Дрыгавіцкай зямлі была створана часовая Палеская губерня з уключэннем у яе Рэчыцкага, Пінскага і Мазырскага паветаў. Гомельскі павет далучаўся да Чарнігаўскай губерні26. Адначасова прымаецца “Законапраект аб адміністрацыйным дзяленні далучаных да Ўкраіны паветаў паміж губернямі”, які сведчыў, што тэрытарыяльныя прэтэнзіі ўраду Скарападскага не абмяжоўваюцца абшарамі, вызначанымі Берасцейскім мірным дагаворам. Адпаведна з праектам, беларускія паветы размяркоўваліся наступным чынам: Пінскі, Брэст-Літоўскі і Кобрынскі далучаліся да Валынскай губерні, Мазырскі і Рэчыцкі — да Кіеўскай, Гомельскі — да Чарнігаўскай. Планавалася таксама ўключэнне ў склад губерняў Украінскай дзяржавы частак суседніх сумежных паветаў, у тым ліку і беларускіх: частка Пружанскага павету Гарадзенскай губерні далучалася да Кобрынскага павету, часткі Слуцкага і Бабруйскага — да Рэчыцкага, частка Сенненскага павету — да Глухаўскага Чарнігаўскай губерні, частка Рагачоўскага — да Гомельскага27.

Усвядоміўшы немагчымасць вырашэння тэрытарыяльнага пытання на міждзяржаўным узроўні, дэлегацыя прапанавала Народнаму Сакратарыяту абараніць беларускія інтарэсы ў далучаных да Ўкраіны паветах праз прызначэнне ў іх камісараў ад БНР28. На пачатку чэрвеня камісарам у далучаныя паветы быў прызначаны служачы праўлення Лібава-Роменскай чыгункі Язэп Няцецкі. Яго паўнамоцтвы былі вызначаны ў спецыяльным пасведчанні: “Народны Сакратарыят, згодна з пастановай сваёй за 4 чэрвеня г.р., мае гонар паведаміць Вам, што Вы назначаны Намесьнікам Народнага Сакратарыяту БНР на ўсю Гомельшчыну і Палесьсе (паветы Менскай губерні: Пінскі, Мазырскі, Рэчыцкі; Магілёўскай губерні: Гомельскі; Чарнігаўскай: Навазыбкаўскі, Ноўгарад-Северскі, Суражскі, Мглінскі і Арлоўскай губерні: Бранскі). Дзеля гэтага Вы павінны ўвайсці ў адносіны як з найвышэйшай акупацыйнай Уладай, так і з Гарадамі і Земствамі і іншымі грамадскімі арганізацыямі, каб там на месцах арганізаваць беларускую ўладу, на каторую бы маглі апірацца ўсе тамашнія жыхары — беларусы і грамадзяне Беларусі, а ў першы чарод — уцекачы, каторыя варочаюцца на сваю бацькаўшчыну. Са сваей стараны Народны Сакратарыят прыме ўсе неабходныя меры, каб праца Ваша на такім атветным становішчы прынесла рэальныя скуткі для дабра Беларусі”29.

Найвастрэйшым пытаннем дзейнасці дэлегацыі на апошнім этапе стала праблема бежанцаў, якіх на тэрыторыі Ўкраіны, па звестках Народнага Сакратарыяту, налічвалася каля 200 тысяч. Пытанне набывала палітычнае значэнне, таму што сярод іх актыўную працу вялі літоўскія і польскія камісіі, якія рэгістравалі уцекачоў як грамадзян Польшчы і Літвы. З пратаколу дэлегацыі зразумела, што ёй ставілася пытанне аб заснаванні ў Кіеве беларускага этапна-рэгістрацыйнага пункта і прыгадваецца дзейнасць Беларускай бежанскай камісіі 30. Захаваліся таксама звесткі аб існаванні аналагічнай камісіі ў Гомелі пад кіраўніцтвам Я. Няцецкага.

Адным з апошніх дыпламатычных крокаў дэлегацыі стала ўручэнне 29 мая старшыні расійскай дэлегацыі ва Ўкраіне Х. Ракоўскаму спецыяльнай ноты, адрасаванай ураду Савецкай Расіі. У дакуменце нагадвалася аб абвяшчэнні БНР і яе незалежнасці, паведамлялася аб непрызнанні ў сувязі з гэтым пунктаў Берасцейскага міру, што датычаць тэрыторыі і інтарэсаў БНР. Да ноты былі прыкладзены Другая і Трэцяя Ўстаўныя граматы БНР. Савецкаму ўраду прапаноўвалася заключыць з паўнамоцнымі прадстаўнікамі БНР дагавор аб дзяржаўных межах.

Апошні пратакол кансультацыйнага пасяджэння беларускай дэлегацыі датаваны 10 чэрвеня, пасля чаго па патрабаванні Народнага Сакратарыяту БНР яе афіцыйныя сябры А. Цвікевіч і С. Рак-Міхайлоўскі вярнуліся ў Менск.

Такім чынам, першы кантакт Беларусі і Ўкраіны як самастойных дзяржаў не даў пэўных палітыка-юрыдычных вынікаў. Цяжкасці вядзення перамоваў былі абумоўлены шэрагам аб’ектыўных фактараў, якія ад пачатку аслабілі пазіцыі беларускага боку, галоўны сярод якіх — няўдзел Беларусі ў падпісанні Берасцейскага міру, што паставіла яе па-за рамкі міжнароднага дагавору і пазбавіла міжнароднай падтрымкі. Украіна ў гэтым сэнсе мела абсалютную перавагу. Прысутнічаў, на наш погляд, і суб’ектыўны момант — нягледзячы на афіцыйны статус дэлегацыі па перамовах, яе пазіцыя не была цвёрда вызначана, а змена тактыкі са спасылкай на непаўнамоцнасць толькі знізіла аўтарытэтнасць перад украінскім бокам і дала яму падставы перайсці да ўльтыматыўнага тону. Толькі праз паўгоду ўзаемны цяжкі досвед барацьбы за незалежную дзяржаўнасць прывёў да збліжэння суседніх краін — увосень 1918 году ўрад Украінскай Дырэкторыі пайшоў на афіцыйнае прызнанне Беларускай Народнай Рэспублікі. Але і тады тэрытарыяльнае пытанне не было пастаўлена пад перагляд — паўднёвыя раёны Беларусі фармальна ўваходзілі ў склад Украіны да пачатку 1919 г., пакуль нямецкія войскі канчаткова не эвакуяваліся і не саступілі іх Чырвонай арміі. Але надалей лёс гэтага рэгіёну і яго дзяржаўную прыналежнасць вырашала ўжо іншая краіна — РСФСР і іншая ўлада — бальшавіцкая.

Аўтар: Валянціна Лебедзева, выкладчыца тэорыі і гісторыі культуры Гомельскага ўнівэрсытэту.

Крыніца: Часопіс “ARCHE” №5, 2001 (паводле http://hbnr.org )

1 Українська Центральна Рада: документи і матеріали. В 2-х томах. Т. 2. — Київ: 1997. С. 138.
2 Верстюк В.Ф., Осташко Т.С. Діячі Української Центральної Ради. Біографічний довідник. — Київ: 1998. С. 244.
3 Українська Центральна Рада: документи і матеріали. С. 181.
4 Спадчына. 1993. № 2. С. 107.
5 Архівы Беларускай Народнай Рэспублікі. Менск-Вільня-Прага-Нью-Ёрк. Т. 1. Кн. 1. Сс. 60—61.
6 Тамсама. С. 109.
7 ЦДАВО Ўкраіны. Ф.1064, воп.1, спр.4, арк.67—68.
8 ЦДАВО Ўкраіны. Ф.2592, воп.1, спр.62, арк.5, 5-адв.
9 Тамсама. Арк. 9.
10 Тамсама. Арк. 25-адв., 26, 26-адв.
11 Тамсама. арк. 43—44.
12 Архівы БНР. Т. 1. Кн. 1. С. 110.
13 НАРБ. Ф.62. воп.1, спр.191, арк.182.
14 Архівы БНР. Т. 1. Кн. 1. С. 110.
15 Тамсама. С. 111—112.
16 ЦДАВО Ўкраіны. Ф.2592, воп.1, спр.62, арк.48—49.
17 Архівы БНР. Т. 1. Кн. 1. С. 50—51.
18 Тамсама. С. 125—127.
19 ЦДАВО Ўкраіны. Ф.3766, воп.1, спр.68, арк.4, 4-адв.
20 Тамсама. С. 151.
21 Тамсама. Спр.139, арк.1, 1-адв.
22 НАРБ. Ф.62. воп.1, спр.47, арк.116.
23 ЦДАВО Ўкраіны. Ф.3766, воп.1, спр.186, арк.38.
24 Тамсама. Арк.75—77.
25 Тамсама. Арк.39.
26 Тамсама. Арк.15—19.
27 Архівы БНР. Т. 1. Кн. 1. С. 148.
28 НАРБ. Ф.62, воп.1, спр.22, арк.162.
29 Архівы БНР. Т. 1. Кн. 1. С. 147.
30 Турук Ф.Ф. Белорусское движение. Москва. 1921. С.118—119.

Урад БНР ужо ў першыя месяцы пасля абвяшчэння незалежнасцi зрабiў шэраг крокаў па стварэнню сваёй дыпламатычнай службы — важнага атрыбута дзяржаўнасцi. Гэта была вельмi складаная задача i прычын гэтаму было некалькi. Па-першае, урад — Народны Сакратарыят — не быў прызнаны акупацыйнымi германскiмi ўладамi. Па-другое, сябры Рады БНР i Народнага Сакратарыята i ўсе, хто iм дапамагаў, выконвалi свае абавязкi, можна сказаць, на грамадскiх пачатках. Сродкаў для сталага фiнансавання дзяржаўнай дзейнасцi не хапала. Па-трэцяе, кiраўнiчы актыў БНР не меў вопыту мiжнароднай дзейнасцi, у распараджэннi Народнага Сакратарыята не аказалася анiводнага прафесiянальнага дыпламата з беларусаў. А тым часам сярод задач, якiя паўсталi перад БНР i яе стваральнiкамi, на першае месца вылучылiся як раз задачы дыпламатычнага характару: паўплываць на ход перамоў у Брэст-Лiтоўскiм на карысць Беларусi, наладзiць адносiны з германскiмi ўладамi i дамагацца ад iх прызнання БНР i яе ўрада, нарэшце, забяспечыць дыпламатычнае прызнанне БНР з боку iншых дзяржаў.

Складанасць i важнасць знешнепалiтычных задач добра разумелi стваральнiкi БНР. У складзе Народнага Сакратарыята адразу ж была прадугледжана пасада народнага сакратара па замежным справам. Сябры Рады вельмi ўважлiва ставiлiся да персанальна-кадравых пытанняў у гэтай справе. Мiнiстрам замежных спраў неабходна было зацвердзiць найбольш аўтарытэтнага i адукаванага чалавека. Выйсце было знойдзена такiм чынам: замежныя справы ў Народным Сакратарыяце даручалiся старшынi першага ўрада — Язэпу Варонцы. Гэта быў вядомы на Беларусi палiтычны дзеяч, журналiст, публiцыст. З 1917 г. з’яўляўся членам ЦК Беларускай Сацыялiстычнай Грамады, адным з кiраўнiкоў I Усебеларускага з’езда i iнiцыятараў абвяшчэння БНР.

Сумяшчэнне пасад старшынi i сакратара па мiжнародным справам дазволiла сканцэнтраваць на праблемах знешняй палiтыкi большасць арганiзацыйных i фiнансавых магчымасцей Народнага Сакратарыята, скiраваць сюды найбольш падрыхтаваных людзей.

Першым крокам беларускай дыпламатыi можна лiчыць удзел у мiрных перамовах у Брэст-Лiтоўскiм. Дакладней будзе сказаць, што Выканкам I Усебеларускага з’езда накiраваў у Брэст-Лiтоўскi дэлегацыю ў складзе А. Цвiкевiча, С. Рак-Мiхайлоўскага, I. Серады з мэтай абаранiць на перамовах iнтарэсы Беларусi. Менавiта гэтых людзей можна лiчыць першымi дыпламатамi Беларусi ў XX ст. Паколькi свабодна перамяшчацца па беларускай тэрыторыi дэлегацыя не мела магчымасцi — iснавала пагроза арышту з боку СНК Заходняй вобласцi, дэлегацыя дабiралася ў Брэст праз Украiну. У вынiку беларусы прыбылi ў Брэст толькi 15 лютага.

Паўнамоцтвы прадстаўнiкоў БНР не былi прызнаны дэлегацыяй Савецкай Расii, яе прадстаўнiк Л. Карахан не пажадаў сустрэцца з беларусамi. Нягледзячы на гэта, прадстаўнiкi Беларусi атрымалi статус дарадчыкаў пры ўкраiнскай мiрнай дэлегацыi, якая была афiцыйна дапушчана на перамовы. Беларуская дэлегацыя таксама здолела сустрэцца з членамi германскай дэлегацыi: Розенбергам, Шылерам, Гофманам i перадаць iм мемарандум, у якiм гаварылася аб стварэннi беларускай дзяржавы, выказваўся пратэст супраць умоў мiрнага дагавору, па якiм частка беларускiх тэрыторый адыходзiла да Германii, а таксама супраць таго, што дагавор не прадугледжваў кампенсацыйных выплат беларускаму насельнiцтву за страты, выклiканыя вайной. Гэта была першая спроба кiраўнiцтва БНР дабiцца суверэнiтэту рэспублiкi шляхам мiжнароднага прызнання.

У красавiку 1918 г. на Украiну была накiравана надзвычайная дэлегацыя, якая стварыла ў Кiеве беларускую дыпламатычную мiсiю. У дэлегацыю ўвайшлi вядомыя дзеячы беларускага руху: кiраваў мiсiяй А. Цвiкевiч, сябрамi дэлегацыi з’яўлялiся С. Рак-Мiхайлоўскi i Л. Леўчанка, кансультантам быў прафесар М. Доўнар-Запольскi, кiраваў справамi Ю. Фарботка. Дэлегацыя працавала над стварэннем сумеснай беларуска-ўкраiнскай камiсii па вызначэнню дзяржаўнай мяжы памiж Украiнай i БНР; рыхтавала праект абвяшчэння ўрадам еўрапейскiх краiн аб незалежнасцi Беларускай Народнай Рэспублiкi, якое меркавалася перадаць па радыё ва ўсе еўрапейскiя сталiцы.

Дыпламатычныя прадстаўнiкi Беларусi падчас знаходжання на Украiне абменьвалiся афiцыйнымi вiзiтамi з главой Украiнскай Цэнтральнай Рады М. Грушэўскiм, мiнiстрам замежных спраў Любiнскiм, мiнiстрам унутраных спраў Ткачэнкам, вайсковым мiнiстрам Жукоўскiм, у ходзе якiх высвечвалi становiшча на Беларусi, дамагалiся фiнансавай i харчовай дапамогi для БНР. З вайсковым мiнiстрам Жукоўскiм вырашалi пытанне аб фармiраваннi беларускiх войскаў на тэрыторыi Украiны, у сувязi з чым стварылi асобую вайсковую камiсiю, у якую ўвайшлi прадстаўнiкi Беларускай Нацыянальнай Арганiзацыi ў Кiеве1.

Восенню 1918 г. былi арганiзаваны надзвычайныя мiсii, якiя зрабiлi падарожжы ў Кiеў да ўрада гетмана П. Скарападскага (мiсiя была акрэдытавана пры мiнiстры загранiчных спраў — Д. Дарашэнку), у Варшаву — да Рады Рэгенцкай, у Вiльню — да ўрада Лiтоўскай Тарыбы. Мiсiя беларускага ўрада, арганiзаваная дзеля падарожжа да бальшавiкоў у Маскву, не выехала з-за небяспекi “не вярнуцца да хаты жывою”2. Такая форма дыпламатычнай дзейнасцi, як накiраванне за мяжу афiцыйных дэлегацый, займала ў БНР у 1918 г. ледзьве не першае месца. З-за дэфiцыту квалiфiкаваных кадраў кiраўнiцтва БНР аддавала перавагу накiроўванню за мяжу надзвычайных мiсiй з дакладнымi даручэннямi i на кароткi тэрмiн.

20 кастрычнiка Рада Мiнiстраў БНР накiравала дэлегацыю ў Берлiн i Берн з даручэннем дамагацца незалежнасцi i захавання германскiх войскаў на беларускай тэрыторыi3. У склад дэлегацыi ўвайшлi I. Лесiк, Р. Скiрмунт, К. Савiч, I. Луцкевiч, Ш. Розенбаум. Але, паколькi пачалася германская рэвалюцыя, дэлегацыi прыйшлося вяртацца ў Мiнск з прычыны карэннага змянення абставiн4. З такой жа мэтай былi накiраваны дэлегацыi ў Латвiю, Эстонiю, Фiнляндыю, Данiю, Францыю, Балгарыю, Чэхiю. Гэтыя дэлегацыi з мемарандумам кiраўнiцтва Беларускай Народнай Рэспублiкi i брашурай прафесара М. В. Доўнар-Запольскага “Асновы дзяржаўнасцi Беларусi”, выданай на беларускай, рускай, нямецкай, французскай, польскай мовах, спрабавалi дамагацца прызнання незалежнасцi i дапамогi для сваёй радзiмы.

Безумоўна, што далёка не ўсе пералiчаныя краiны маглi забяспечыць Беларусi рэальную дапамогу, i кiраўнiцтва БНР гэта разумела, але такiм чынам яно iнфармавала сусветную грамадскасць аб становiшчы на Беларусi. Гэтыя падарожжы таксама мелi станоўчыя вынiкi для ўнутранай працы беларусаў пад нямецкай акупацыяй. Ужо пасля першых з iх немцы пайшлi на нейкiя ўступкi ўладам БНР, сталi нават даваць грошы на асветнiцкiя i культурныя справы.

У склад дэлегацый, як згадвалася вышэй, уключалiся сапраўды дастойныя, знакамiтыя людзi з Беларусi — А. Цвiкевiч, I. Лесiк, В. Луцкевiч, прафесар М. Доўнар-Запольскi, П. Трэмповiч. Кожны з iх быў шырока адукаваны, ведаў замежныя мовы, меў меньшы цi большы вопыт палiтычнай дзейнасцi. На жаль, архiвы i iншыя крынiцы не захавалi для нас звесткi аб тым, як фармiравалiся дэлегацыi, як яны былi забяспечаны матэрыяльна-тэхнiчна, якiм транспартам карысталiся, дзе размяшчалiся i г. д. Адказы на гэтыя пытаннi можна толькi ўявiць сабе, калi ўзгадаць умовы i акалiчнасцi грамадскага жыцця.

Захавалiся асобыя пасведчаннi Рады БНР, якiя выдавалiся дыпламатычным прадстаўнiкам Беларусi. Гэтыя пасведчаннi друкавалiся на спецыяльных бланках, падпiсвалiся маршалкам i сакратаром Рады, засведчывалiся пячаткай Рады Беларускай Народнай Рэспублiкi. У адным з такiх пасведчанняў паведамлялася: “Паказчык гэтага, член Рады Беларускай Народнай Рэспублiкi, Iван Станкевiч, згодна з пастановаю Рады, абраны членам дэлегацыi да Лiтоўскай Тарыбы дзеля перадачы пастановы Рады Б.Н.Р. i ўпаўнаважаны сумесна з усёй дэлегацыяй весцi перагаворы, а таксама выступаць ад iменi Рады Беларускай Народнай Рэспублiкi”5.

Амаль з першых дзён iснавання Сакратарыят па мiжнародных справах распачаў дыпламатычную перапiску, галоўную форму iснавання дыпламатычных устаноў. За мяжу дасылалiся мемарандумы, мемарыялы, асабiстыя i вербальныя ноты, звароты да ўрадаў суседнiх i iншых дзяржаў, а таксама афiцыйныя лiсты паслам i прадстаўнiкам замежных дзяржаў. Складалiся iнфармацыйныя лiсты дыпламатычных прадстаўнiкоў БНР аб становiшчы ў краiне знаходжання. Звароты кiраўнiцтва БНР да замежных дзяржаў падпiсвалiся старшынёй урада i мiнiстрам замежных спраў. Асабiстыя ноты, якiя складалiся па вельмi важным i прынцыповым пытанням, як правiла, падпiсвалiся кiраўнiком дыпламатычнага прадстаўнiцтва цi мiсii. Дыпламатычная перапiска (у адрозненне ад дзяржаўнай дакументацыi, якая вялася на беларускай мове) выконвалася звычайна на мове той краiны, куды накiроўвалася пасланне. Захавалiся дакументы на ўкраiнскай, рускай, польскай, нямецкай, англiйскай, французскай мовах. Звароты да ўрадаў вялiкiх дзяржаў рабiлiся ў некалькiх экземплярах на некалькiх мовах. Характэрным прыкладам дыпламатычнай перапiскi БНР з’яўляецца заява кiраўнiцтву Паўднёва-Усходняга cаюза (“Паўднёва-Усходнi саюз казачых войскаў, горцаў Каўказа i вольных народаў стэпу” — быў абвешчаны ў кастрычнiку 1917 г. ва Уладзiкаўказе; уваходзiлi тэрыторыi Дону, Кубанi, Стаўрапольскi край). “Народный Секретариат имеет честь обратиться к Временному Правительству Юго-Восточного Союза… Настоящее заявление вручить Правительству доверяем чрезвычайному нашему посланнику Павлу Викторовичу Тремповичу”6.

У красавiку 1918 г. урадам БНР быў пасланы мемарандум на iмя “Господина имперского канцлера”, падпiсаны Народным Сакратарыятам. У мемарандуме была змешчана II Устаўная грамата i выкладзены заканадаўчыя мерапрыемствы, якiя меркавала здзейснiць кiраўнiцтва БНР. 19 красавiка 1918 г. на iмя старшынi Рады БНР прыйшоў адказ нямецкага камандавання на просьбу Рады самой регуляваць пытаннi, звязаныя з мясцовым насельнiцтвам. У лiсце сцвярджалася, што законная ўлада на гэтай тэрыторыi належыць нямецкаму камандаванню i толькi яно мае права вырашаць усе грамадзянскiя i вайсковыя пытаннi.

25 сакавiка 1918 г. дэлегацыяй БНР у Кiеве быў дасланы лiст германскаму паслу пры Украiнскай Радзе, у якiм увага пасла засяроджвалася на развiццi “беларускага пытання”, прапаноўвалася прызнаць незалежнасць БНР, усталяваць спрыяльныя адносiны з нямецкiмi ваеннымi ўладамi, а таксама падтрымаць захаванне тэрытарыяльнай цэласнасцi краiны. Праз месяц, 25 красавiка на афiцыйнай аудыенцыi нямецкаму паслу пры Украiнскай Народнай Рэспублiцы быў уручаны мемарыял прыкладна такога ж зместу. Па гэтых дакументах можна прасачыць, з якой упартасцю i нават дыпламатычнымi хiтрасцямi прадстаўнiкi беларускага ўрада спрабавалi дабiцца прызнання Германiяй факта незалежнасцi БНР. “Этот вопрос (о независимости) стал жгучим и от Германского Правительства зависит — поставить ли его в благоприятное положение и тем обратить симпатии нашего народа к Германии, или же обратить симпатии и взоры нашего народа в другую сторону, быть может менее благоприятную для германских интересов… В интересы Германского Правительства, смеем думать, не может входить расчленение Белоруссии на части между соседями и усиление их за счет Белоруссии. Быть может для германской политики безразличны границы Беларуси на востоке, но усиление Польши за счет Беларуси придаст полякам основание строить Великую Польшу, что едва ли может входить в интересы Германии”7.

” Мемориал белорусского правительства господину председателю мирной конференции в Париже” змяшчае пералiк аргументаў на карысць стварэння Беларускай Народнай Рэспублiкi (яшчэ на I Усебеларускiм з’ездзе было прынята пастанаўленне аб абавязковым прысутнiчаннi беларускай дэлегацыi на будучай мiрнай канферэнцыi). У траўнi 1918 г. беларуская дэлегацыя перадала Х. Т. Ракоўскаму — старшынi савецкай дэлегацыi ў Кiеве, асабiстую ноту А. Цвiкевiча — кiраўнiка дэлегацыi па пытаннях знешнiх перагавораў БНР. У гэтым дакуменце, у прыватнасцi, гаварылася: “Считаю необходимым от имени правительства Белорусской республики выразить глубокую уверенность, что социалистическое правительство Советской республики, первое в мире утвердившее священный принцип самоопределения народов, пойдет навстречу белорусскому народу в его борьбе за свою государственную самостоятельность, за свое единство и целостность своей земли”8. Сам стыль даннага паслання гаворыць аб жаданнi наладзiць адносiны шляхам дыпламатычных кантактаў.

Прадстаўнiк Беларусi ў Кiеве, з нагоды заключэння 27 жнiўня 1918 г. дадатковага дагавора памiж Расiяй i Германiяй, уручыў Расiйскай савецкай мiрнай дэлегацыi асабiстую ноту. У ёй гаварылася, што Рада — паўнамоцны орган беларускага народа, абвясцiўшая актам 25 красавiка 1918 г. аб незалежнасцi i непадзельнасцi Беларусi, аб чым паведамлены ўсе вялiкiя дзяржавы, пратэстуе супраць падзелу Беларусi Брэсцкiм мiрам. Дагавор жа ад 27 жнiўня зноў разрывае тэрыторыю дзяржавы: згодна яму да Германii адыходзiць паўночна-усходняя акраiна да р. Бярэзiны, чаму ўрад БНР выражае рашучы пратэст. У гэтай i iншых падобных нотах мелася на ўвазе адна мэта: яшчэ i яшчэ нагадаць савецкiм уладам аб тых захадах, якiя рабiла Рада БНР для захавання незалежнасцi сваёй дзяржавы, дабiцца прызнання факта адарвання Беларусi ад Савецкай Раcii i яе права на самавызначэнне9.

Дыпламатычная пошта дэлегацый i мiсiй БНР за мяжой дастаўлялася на радзiму праз кур’ераў, якiя находзiлiся ў штаце дыпламатычных мiсiй i консульстваў. Рэгулярная дастаўка дыпламатычных дакументаў сведчыць аб добра наладжаным iнфармацыйным абмене памiж дыпламатычнымi прадстаўнiцтвамi i ўрадам БНР. Дыпламатычныя кур’еры дастаўлялi дакументы дыпламатычнай перапiскi з суседнiх i еўрапейскiх краiн, дзе знаходзiлiсь пасланнiкi БНР, у Мiнск, а пазней у Вiльню i Гродна, куды прыйшлося пераехаць ураду Беларускай Народнай Рэспублiкi.

Найбольш складанай справай было ўтварэнне за мяжой пастаянных дыпламатычных i консульскiх устаноў. Галоўнай перашкодай заставалася праблема юрыдычнага прызнання БНР iншымi краiнамi, бо з гэтага фармальнага акта распачынаецца, згодна з мiжнародным правам i традыцыяй, устанаўленне дыпламатычных зносiн, а ўжо потым адчыняюцца замежныя дыпламатычныя прадстаўнiцтвы.

Першай прызнала, праўда дэ-факта, БНР Украiна, i памiж дзяржавамi былi ўстаноўлены дыпламатычныя адносiны. Яшчэ да афiцыйнага прызнання БНР Украiнскай Рэспублiкай памiж абедзвюма дзяржавамi адбыўся абмен консульствамi. Украiна назначыла ў Мiнск А. М. Кваснiцкага, а Беларусь у Кiеў — П. В. Трэмповiча10. З 16 чэрвеня 1918 г. П. Трэмповiч узначалiў беларускае консульства, якое адразу ж пачынае рэгiстраваць беларусаў — грамадзян БНР. Для ўсталявання эканамiчных сувязяў памiж Украiнай i Беларуссю ў Кiеве была створана Беларуская гандлёвая палата. Захавалiся сведчаннi аб тым, што Украiна аказала БНР фiнансавую дапамогу: Украiнская Рада субсiдзiравала Раду БНР 300 000 руб.11

Летам 1918 г. было створана яшчэ адно консульскае прадстаўнiцтва Беларускай Народнай Рэспублiкi на Украiне — у Адэсе, таксама на поўднi Расii — у Растове, на Паўночным Каўказе — у Стаўрапалi, у Лiтве — у Вiльне, i нават у Маскве. Консульствы рэгiстравалi беларускiх грамадзян, выдавалi iм пасведчаннi аб тым, што яны сапраўды з’яўляюцца грамадзянамi БНР, пры магчымасцi аказвалi грашовую дапамогу.

Па захаваўшымся дакументам можна зрабiць выснову, што консулы Беларускай Народнай Рэспублiкi не толькi прызначалiся Народным Сакратарыятам, але i выбiралiся мясцовымi аб’яднаннямi беларусаў, органамi дыяспары, з некалькiх кандыдатур. Гэта пацвярджаецца дакладам Нацыянальнага Камiсарыята ў Адэсе (ад 6 жнiўня 1918 г.): “Согласно предоставленному Народным Секретариатом правом Национальная Рада два раза рассматривала вопрос о выборе консула. На пост консула выдвинуты следующие кандидатуры: Некрашевич, местный белорусский деятель, Карташов, бывший председатель Витебской губернской земской управы, Трофимов, местный белорусский деятель, и Балицкий, местный белорусский деятель. Окончательные выборы назначены на 10 августа”12.

Моцным бокам знешнепалiтычнай дзейнасцi беларускага ўрада было iнфармацыйнае забеспячэнне i прапагандысцкая праца: пасылка агiтатараў, дастаўка лiтаратуры, выданне беларускiх газет, iнфармаванне прэсы i замежных краiн аб становiшчы на Беларусi. У гэты перыяд у Беларусi выходзiла больш за два дзесяткi газет рознай палiтычнай накiраванасцi, у якiх дастаткова падрабязна асвяшчалася знешнепалiтычная дзейнасць БНР. Пры дыппрадстаўнiцтвах i мiсiях БНР арганiзоўвалiся прэс-бюро, рэгулярна выдаваўшыя спецыяльныя бюлетэнi, якiя асвяшчалi становiшча на Беларусi, дзейнасць прадстаўнiкоў БНР у розных краiнах. Дыпламатычныя прадстаўнiкi Беларускай Народнай Рэспублiкi знаёмiлi загранiчную прэсу з беларускiм пытаннем, пратэставалi супраць гвалтаў, якiя над iм адбывалiся.

Iнфармацыйная падтрымка мiжнароднай дзейнасцi ўрада БНР вялася на розных замежных мовах. Праца Е. Канчара “Белорусский вопрос” да моманту Версальскай мiрнай канферэнцыi выйшла на беларускай, рускай, лiтоўскай, нямецкай, польскай мовах. Брашура М. В. Доўнар-Запольскага “Асновы дзяржаўнасцi Беларусi” таксама была выдана на некалькiх замежных мовах. Глава ўрада БНР А. Луцкевiч, пры падрыхтоўцы да мiрнай канферэнцыi ў Парыже, асабiста перакладаў яе на французскую i польскую мовы13.

Натуральна, у дыпламатычных прадстаўнiкоў i супрацоўнiкаў дыпламатычных мiсiй маладой беларускай дзяржавы яшчэ не было, да i не магло быць, прафэсiяналiзму i вопыту дыпламатычнай працы. Iх не ведалi ў дыпламатычных колах вялiкiх дзяржаў, як калiсьцi прадстаўнiкоў Расiйскай iмперыi. Аднак у дыпламатаў беларускай дзяржавы было вялiкае жаданне адстойваць права на незалежнасць сваёй радзiмы. Козырам дыпламатычных прадстаўнiкоў Беларусi ў гэтай справе было тое, што ўсе яны мелi выдатную адукацыю i валодалi часцей за ўсе некалькiмi замежнымi мовамi.

Вынiкам дыпламатычнай дзейнасцi Беларускай Народнай Рэспублiкi ў 1918 г. можна лiчыць:

• устанаўленне кантактаў з замежнымi ўрадамi;
• удзел (i падрыхтоўку) у мiжнародных канферэнцыях з мэтай звярнуць увагу да становiшча на Беларусi, да неабходнасцi захавання цэласнасцi дзяржавы ў яе этнаграфiчных i гiстарычных межах;
• iнфармацыйную i прапагандысцкую працу;
• стварэнне першых дыпламатычных прадстаўнiцтваў, мiсiй, консульств на тэрыторыях замежных краiн i ўзаемны абмен iмi.

1918 г. з’явiўся толькi першым этапам у знешнепалiтычнай дзейнасцi БНР. Тая праца, якую здолелi правесцi за гэты перыяд, легла ў аснову мiжнароднай дзейнасцi кiраўнiцтва БНР у замежжы.

Аўтар: Паўлава Таццяна Якаўлеўна — аспірант Інстытута гісторыі Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі

Крыніца: Белорусский журнал международного права и международных отношений, №3, 1999 (паводле http://hbnr.org/ )

1 Архiвы Беларускай Народнай Рэспублiкi. Вiльня—Нью-Ёрк—Менск—Прага, 1998. Т. 1. Кн. 1. С. 86.
2 Варонка Я. Беларускi рух ад 1917—1920 гг. М., 1920. С. 14.
3 Дзяннiца. № 38. 1998. 19 лiстапада.
4 Знешняя палiтыка Беларусi: Зборнiк дакументаў i матэрыялаў. Мн., 1997. Т. 1. С. 76.
5 Архiвы Беларускай Народнай Рэспублiкi. Т. 1. Дадатак.
6 За дзяржаўную незалежнасць Беларусi. Выданне Беларускай Центральнай Рады. Лёндан, 1960. С. 30.
7 Архiвы Беларускай Народнай Рэспублiкi. Т. 1. Кн. 1. С. 127.
8 Турук Ф. Беларускае двiжэнне // Очерк истории национального и революционного движения белорусов. М., Госиздат. 1921. С. 117.
9 За дзяржаўную незалежнасць Беларусi. С. 90.
10Канчер Е. Белорусский вопрос. Мн., 1925. С. 82.
11 Там же.
12 За дзяржаўную незалежнасць Беларусi. С. 31.
13 Сидоревич А. Антон Луцкевич: Документальная повесть. Неман. 1990. № 7. С. 127.